Proces prelaska na islam u 16. stoljeću

Proces prelaska na islam je najintezivniji tokom 16. stoljeća, kako to ističe Mustafa Spahić. Na osnovu deftera možemo pratiti postepen proces prihvatanja islama kroz periode. Istoimeni defteri su dokaz da nije došlo do naglog i masovnog prelaska na islam, nego je to jedan kontinuirani historijski događaj. Godine 1485. u Sarajevu i njegovoj okolini u defteru je zabilježeno 33,17 % muslimana, a 66,83% kršćana, dok u popisu iz 1489.god. egzistira 40,08% muslimana i 59,92% kršćanskog življa. U nekim slučajevima postoje podaci o individualnim prelascima na islam. Na primjer, u najranijem bosanskom popisu iz 1468.god. navedena su, pored imena spahija, još neka imena: Ismail Đurić, Rustem Pretržan, Kasim Andrić, Ali Božidarić, Mahmud Dragilović, i druga imena. Na osnovu ovi imena vidljivo je da se radi o konvertitima, jer su njihova prezimena ista ona koja se danas nalaze među nemuslimanskim stanovništvom Bosne i Hercegovine.
Kao dokaz da nije bilo prisilnog nametanja islama ni tokom 16. stoljeća jeste obnavljanje Pećke patrijaršije, te prisutnost deset franjevačkih samostana na prostoru nekadašnje srednjovjekovne Bosne. Tokom ovog vijeka bilježi se se značaj porast prelazaka na islam među pravoslavnim stanovništvom. Marko Trebinjac je 1504.god. zapisao kako su mnogi bez prisile ostavili pravoslavlje i primili islam. Nešto kasnije, pop Vuk svjedoči slično za Sarajevo, čime je došlo do znatnog porasta muslimanske populacije a umanjenja pravoslavnog stanovništva.
Godine 1516-te ,odnosno 25. godina nakon spomenutog popisa iz 1489. god. prema popisu Bosanskog sandžaka, u Sarajevu, koje se znatno proširilo, živi 85,59% muslimanskog stanovništva, te 14,41% kršćana. Godine 1530. u Sarajevu je 94,56% muslimana i svega 5,44% kršćana. U istom periodu 60.sela sarajevske nahije su 100%-tno muslimanska sela.
Godine 1540-te Sarajevo se u značajnoj mjeri proširilo, preciznije za oko 2000.stanovnika, a odnos stanovništva je: 91,53% muslimana, te 8,47% kršćana. Zatim, 1570-te godine, kada je Sarajevo već izraslo u veliki grad sa 63. muslimanske mahale i dvije kršćanske, u gradu i okolini tada je bilo 98,04% muslimanskog, a 1,96% kršćanskog stanovništva.
U gradovima Bosne kao što su: Srebrenica, Zvornik i drugi gdje su bili prisutni franjevački samostani islam se širio sporije, upravo iz ovog razloga. Međutim, kada je Zvornik postao centar istoimenog sandžaka dolazi do preokreta, te nedugo nakon toga ovi gradovi zajedno sa Srebrenikom, Sokolom (nedaleko od današnje Ljubovije) postaju centri u kojima dolazi do najintezivnijeg širenja islama u sjeveroistočnom dijelu Bosne.
Procenat prelaska na islam je visok i u nahiji Visoko. Do 17. stoljeća u selima ove nahije broj muslimankog stanovništva iznosi 90%, od toga u samom gradu Visoko 91%, u Fojnici 25% a Kreševu 39%.
Kad je riječ o Hecegovini, širenje islama dolazi do vrhunca. U većini nahija muslimansko stanovništvo je u većini. U Nevesinju 98%, a u Mostaru 87% stanovništva su islamske vjeroispovjesti. Broj muslimanskih domaćinstava iznosio je 13385., a kršćanskih 2402.
Krajem 16. i početkom 17. vijeka u Bosanskom sandžaku je bilo 55 nahija sa ukupno 64721 domaćinstava, od čega je 45941 domova bilo muslimanskih. Na osnovu ovog podatka zaključuje se da je u ovom periodu u Bosanskom sandžaku procentualna zastupljenost muslimanskog stanovništva iznosila 75% a kršćanskog 25%.
Uporedo sa širenjem islama dolazi do izgradnje mnogih džamija, od koji su najpoznatije: Careva džamija te Aladža džamija u Foči, obje izgrađene 1501.god., Balagijina džamija (1515.god.), džamija Vučjaković u Mostaru (1528.god.), Hasanagina džamija u Travniku (1550.god.) i brojne druge.

Izvori:
1. Olga Zirojević, „Islamizacija na južnoslavenskom prostoru“, Naučni skup „Historijska nauka o Bosni i Hercegovini od 1990.-2000.“, str.109.;
2. Memed Mujezinović, Turski natpisi XVI vijeka iz nekoliko mjesta Bosne i Hercegovine“, Prilozi za prijentalnu filologiju i istoriju jugoslavenskih naroda pod turskom vladavinom, godina 1952-53., Sarajevo 1953., str.455-461.;

1. Behija Zlatar, „Bosna i Hercegovina u okvirima osmanskog carstva (1463-1593)“; „Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata“, Sarajevo 1988., str.114-119;

2. Mustafa Spahić, „Povijest Islama“, Sarajevo 1996. str.566-567;

3. Mustafa Imamović, „Historija Bošnjaka“, Sarajevo, 1997.,str.143-149.;