Osnivanje i značaj bosanskog i hercegovačkog sandžaka

II Bosanski sandžak

Prethodno padu Bosne, još prije 1453. godine, Osmanlije su u okviru njenih granica osnovali “Bosansko krajište” (“Vilajet¹ Hodidjed”). Vilajet Hodidjed je sačinjavao istoimeni grad sa okolnim područjem, a sam Hodidjed je brojao posadu od 23 člana. Ovo krajište je poslužilo za napade akindžijske prirode na prostor srednjovjekovne Bosne.²

Nakon što je pogubljen posljednji bosanski kralj Stjepan Tomašević 1463. godine, srednjovjekovna Bosna je potpala pod Osmansku vlast.³ Već te iste godine osnovan je Bosanski sandžak, koji je od svoga osnivanja pa sve do osnivanja bosanskog ejaleta 1580. godine pripadao rumelijskom ejaletu. Hercegovački ejalet je osnovan nešto kasnije , 1470. godine,⁴ a tome će biti nešto više informacija kasnije.

Najstarije, pouzdane podatke o osnivanju bosanskog sandžaka, nalazimo kod hroničara Medhmeda II Fatiha, Dursun-bega. On svjedoči da je već nakon osvajanja bosanskih zemalja (teritorij Pavlovića, Kovačevića, hercega Stjepana, te bosanskog kralja) raji nametnuta džizja, te da su postavljene kadije i sandžakbeg, a u rudnike su postavljeni emini. Slične podatke nalazimo i kod drugih turskih hroničara; Ašikpašazade i Mehmeda Nešrija. Prvi sandžakbeg imenovan za bosanski sandžak bio je Mehmed-beg Minetović koji je do tada bio “gospodar srpskoj zemlji”, preciznije Smederevskog sandžaka⁵. Bosanski sandžak dakle osnovan je u periodu od početka juna pa do kraja maja 1463. godine. Pretpostavlja se da je prvo sjedište Mehmed-beg Minetovića do jeseni 1463. godine bilo u Jajcu a da je kasnije premješteno u Sarajevo.⁶

Prvobitnu teritoriju bosanskog sandžaka činili su:

• raniji osmanlijski vilajeti u predjeli u staroj Raškoj (Zvečan, Jeleč, Ras, Sjenica, Moravica i Nikšići)
• dio Bosne koji je pao pod osmansku vlast prije pada Bosne (vilajeti Hodidjed i Višegrad)
• ostale zemlje Pavovića, bosanskog kralja i Kovačevića koje Osmanlije osvajaju 1463. godine
• Možda neki dio zemlje Hercega koje su osmanlije zaposjeli 1463.⁷

Međutim, nakon povlačenja osmanske vojske, u bosanskih gradovima su ostale malobrojne posade tako da je herceg krenuo u vraćanje svojih teritorija u čemu je potpuno i uspio. Sa druge strane, Mlečani i Mađari shvativši pravu opasnost koja im prijeti od Osmanlija su 12. septembra sklopili savez protiv sultana, a ofanzivu su pokrenuli krajem oktobra 1463. godine. Rezultati ove ofanzive su znatno reducirali teritorij bosanskog sandžaka. Mađari od osvojenih oblasti osnivaju dvije banovine; srebreničku i jajačku. Na sjevernoj i sjeveroistočnoj granici bosanski sandžak se graničio sa smederevskim sandžakom, a na sjeveru prema unutrašnjosti se graničio sa dvije novoosnovane ugarske banovine. Granice na sjeverozapadu, zapadu te jugozapadu.⁸

Osim toga, godine 1465. od šest gradova u sjevernom dijelu bosanskog sandžaka stvoreno je obnovljeno bosansko kraljevstvo, tako da je teritorij bosanskog sandžaka još više reduciran. Ova redukcija njegovog teritorija, je u narednom periodu oblikovala sam karakter sandžaka. On postaje osnova za ponovno osvajanje bosanskih prostora i borbe protiv Mađara tako da dobija krajiški karakter.Prvobitno ofanzivne prirode, posluživši kao “odskočna daska” za daljnja osvajanja, a kasnije kao linija odbrane od Mlečana i Habsburške imperije.⁹ Gledajući sa aspekta geografskog položaja bosanski prostori su zbog pozicije, te zbog samog reljefa ovih prostora od izuzetnog značaja Osmanlijama u sukobu sa Mađarima i Mlečanima.¹⁰

Bosanski sandžak je dugo vremena od svoga osnivanja bio izrazito akindžijski tako da je već početkom XVI stoljeća znatno proširen. Iz njega su poduzimane akcije od Smedereva do Banja Luke, a od osvojene Srebreničke banovine (1512 godine) je osnovan Zvornički sandžak, nakon čega su vojni pohodi usmjereni prema Dalmaciji, Lici i Slavoniji.¹¹

Septembra 1521. godine dotadašnji smederevski sandžak-beg Gazi Husrev-beg¹² biva postavljen na mjesto bosanskog sandžak-bega. Na toj poziciji se zadržao punih 20 godina. Tokom svoje uprave od Sarajeva je uspio napraviti veliki grad poznat kako u Osmanskom carstvu tako i šire.¹³

Godinu dana kasnije , Gazi Husrev-beg kreće sa vojskom na Dalmaciju osvajujći Knin, Skradin i Ostrovicu. Godine 1526. Gazi Husrev-beg se pridružio Sulejmanu II u bitci na Mohaču, u kojoj je zadan težak poraz Mađarima. Godinu dana kasnije osvojen je Obrovac i Udbina a uskoro i cijela Lika i Krbava. Posljednji njegov pohod bio je pohod na Budim 1541. godine kada je grad osvojen od strane Sulejmana II. Prema nekim historičarima Gazi Husrev-beg je izgubio život u borbi u Crnoj Gori protiv pobunjenih Kuča. Nakon Gazi-Husrev Bega dolazi do smjene brojnih drugih sandžak begova, ukupno 8 ili 9 do uspostave bosanskog ejaleta. Ono što bi bilo bitno istaći tokom ovog perioda jeste to da je sjedište bosanskog sandžaka izmješteno u Banja Luku, za vrijeme Sofi Mehmed-paše, u periodu od 1553-1557. godine. Dakako vrijedan spomena je i Ferhad-beg za čije vrijeme se puno pažnje usmjerava gradnji, tako da je on podigao 216 javnih objekata od kojih je najznačajnija džamija Ferhadija. Ovo dakako ne znači da za vrijeme svoje uprave nije vodio vojne pohode protiv Beča i Venecije.¹⁴

III Hercegovački sandžak

Padom Bosne 1463. godine nije prestalo osvajanje bosanskih teritorija, nego je osvajanje vršeno po fazama, “korak po korak”. Dvije godine kasnije vojska pod zapovjedništvom Isa beg Isakovićem provaljuje u Hercegovu zemlju čime će se stupiti u sukobe koji će trajati 5 godina. Zemlje koje su Osmanlije osvajale od Hercega Stjepana i njegovih sinova Osmanlije su organizovali u jedan vilajet koji su pripojili bosanskom sandžaku, a neposrednu upravu u pojedinim nahijama u Hercegovini vršili su vojvode bosanskog sandžaka Isa-beg Isakovića da bi se 1470. godine od osvojenih teritorija osnovao Hercegovački sandžak.
¹⁵

Sve do zadnjih decenija dvadesetog stoljeća smatralo se da su osvojenim teritorijama Hercegovine, u ime osmanskog carstva upravljale posebne vovjode sa sjedištem u Foči neovisno od bosanskog sandžakbega. Kao dokaz da ovaj sandžak nije osnovan prije 1470. godine, Hazim Šabanović ističe da su se do tada Dubrovčani za sve probleme u vezi sa Hercegovinom obraćali bosanskom sandžak begu Isi-beg Isakoviću, jer da je pak hercegovačke teritorije bile neovisne od bosanskog sandžaka onda bi se Dubrovčani obraćali njihovim vladarima a ne bosanskom sandžak begu.
¹⁶

Prvi spomen hercegovačkog sandžaka nalazimo u jednoj vijesti sa početkom 1470. godine, nekako u isto vrijeme kada se dubrovačkim izvorima spominje Hamza-beg kao hercegovački sandžak-beg sa sjedištem u Foči, koja će biti zvanično sjedište Hercegovačkog zandžaka sve do 1572. godine. Ovaj sandžak se naziva još i “mostarskim” iz razloga što su hercegovački namjesnici često boravili u Mostaru. Šestog juna 1522. godine Mostar se spominje prvi puta kao privremeno sjedište hercegovačkog sandžaka. Kao dokaz da Mostar nije bio glavno sjedište hercegovačkog sandžak bega je to što je tokom “miroljubivog” razdoblja te u periodu kad ne obilazi svoj sandžak, korespondenciju sa Dubrovčanima vršio upravo iz Foče. Ovaj sandžak, od osnutka bosanskog ejaleta ulazi u njegov sastav, te ostaje u njegovom sastavu sve do 1833. godine. Tokom XVI stoljeća hercegovački sandžak je često dodjeljivan kao arpaluk bosanskim beglerbezima te bosanskim defterdarima, prilikom čega bi Hercegovinom upravljali muteselimi bosanskih vezira odnosno defterdara. 
¹⁷

Dakle, ukoliko pomno pratimo prostor bosanskog i hercegovačkog sandžaka, a naročito ovog prvog, uočit ćemo kako će već nakon kontra ofanzive Mlečana i Mađara oni dobiti karakter krajišta. Bosanski sandžak u borbi protiv Mađara i hercegovih zemalja, a hercegovački u borbi protiv Mlečana. Upravo su ova dva bosanska sandžaka poslužila za osmanlijski prodor dublje u Evropu, čemu svjedoči i samo osnivanje bosanskog ejaleta.

Literatura

1. Grupa autora, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Sarajevo, 1998.
2. Hazim Šabanovć, Bosanski pašaluk, Sarajevo, 1982.
3. Safvet-beg Bašagić, Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1900.